Вичихъ чIехи тарих авай Гьил лезгийрин къадим хуьрерикай я. Са бязи алимри адахъ Ахцегьрихъ хьиз, 3 агъзур йис кьван тарих ава лугьузва. Вич КцIарай тир, са шумуд йис инлай вилик рагьметдиз фейи лезги алим, тарихдин илимрин доктор Абдулла Оружова ва археолог Жаббар Халилова 1977-йисуз “Азербайжан ССР-дин Илимрин Академиядин хабарар” журналдин 1-тилитда урус чIалалди чап авур “КцIар райондин Хьилерин хуьряй жагъай са бязи археологиядин амукьайрин гьакъиндай” тIвар ганвай макъалада, гьакIни Ж.Халилова Къ.Къошкъарлидихъ ва Р.Аразовадихъ галаз санал 1991-йисуз урус чIалалди басмадай акъудай “Кефер-рагъэкъечIдай Азербайжандин археологиядин амукьаяр” тIвар алай ктабда кхьенвайвал, Хьилерин хуьруьн къадим сурарихъ 3 агъзур йис кьван тарих ава. И сурар чи эрадал къведалди I агъзур йисан сифте кьилера арадиз атанва. Гьа икI тарихдинни археологиядин делилар асасдиз къачуртIа, Гьил Къафкъаздин къадим хуьрерикай сад я лугьуз жеда.
Хуьруьн тIвар адан бине кутур, Къафкъаздин Албаниядин къадим лезги тайифайрикай тир “хьел” тайифадин тIварцIелай къачунвайди я. Гуьгъуьнлай иниз “гарг” тайифадин са шумуд хизанни куьч хьанай. Хуьруьн тухумрин арада исятдани гаргарин тухум дуьшуьш жезва. Вичихъ гьа ихьтин къадим тарих ва меденият авайди фикирда кьуна 1930-йисуз КцIар райондин меркез сифте яз Хьилерин хуьре тешкилнай.
Гьил гьакIни вичин кьегьал рухвайралди, алимралди, къагьриманралди сейли я. Абурукай садан - Яралидин гьакъиндай лугьуз кIанзава. Хуьлуьхъви Гьажи Мегьамедахъ галаз санал 1837-йисан Къубадин бунтуниз регьбервал гайи хьиливи Яралидин гьакъиндай чи тIвар-ван авай шаир, журналист Муьзеффер Меликмамедован 2004-йисуз Бакуда чап хьайи “Къубадин гъулгъула” ктабда гзаф маракьлу ва цIийи делилар гьатнава. Авторди кхьизвайвал, Ярали мерд, кичI тийижир, военный крарай кьил акъуддай, душмандин аксина эхирдал кьван женг чIугвадай, герек тирла кьетIидаказ гьерекат ийиз алакьдай кас тир. Ада тIимил къуватривди урус пачагьдин битав ротаяр кукIвардай. 1837-йисуз урусрин къушунри хуьзвай Къуба шегьердиз гьахьайди, 1838-йисуз генерал Фезедин кьушунрин аксина женг чIугурди, гьа йисан сентябрдиз кузунви Агъа бегдихъ ва рутулви Агъабегахъ галаз санал Нуха шегьер чапхунчийрикай азад авурдини Ярали хьанай. Адан кьегьалвилерихъ галаз алакъалу яз М.Меликмамедова вичин ктабда урус генералрин рапортдай ихьтин мисал гъанва: “И хьиливиди лекьре вичин гъуьрчез гьелегьар кьадай саягъда чи кьушунрихъ зарар хукIурзава. ВикIегь, военный крарай хъсандиз кьил акъудзавай Ярали есирда кьун патал пулунин пишкешарни тайинарнава, амма чавай ам сакIани кьаз жезвач. Ярали гагь ина, гагь ана, садани байихдачир чкайра гъафилдай пайда жезва.”
ГьакI Ярали 1839-1840-йисарин женгерани тафаватлу хьанай. Авайвал лагьана кIанда хьи, авторди вичин тарихдин повестда Ханбутай бег Яргунвидин, ЦIехуьлви Гьажи Али Мегьамедан, кьепIирви Гьажи Насруллагьан, ахцегьви Шейх Мулладин, ЦIехуьл Мелкидин хьиз, Яралидинни рикIел аламукьдай образ, экуь къамат яратмишнава. Повестдай аквазвайвал Ярали чапхунчийрин аксина женг давамарун патал дагъларихъ физва. Бес адан эхир гьикI жезва? И суалдиз чна гьам архиврай, гьамни халкьдивай жаваб жагъурна кIанзава.
Чи кьуьзуьбуру лугьузвайвал, Къубадин бунтуна 300-далай гзаф хьиливиди иштиракнай. Абурун кIеретIдиз Яралиди регьбервал ганай. Бунтунин иштирачийрикай са бязибурун тIварар исятдани халкьдин меце ама: Яралидин хва Режеб, Юнус, Селим, Акпер, Шихагьмед, Жафер, Юсуф. Гила и ксар вужар ятIа, гьи сихилрикай ятIа чирна кIанзава.
Исятда за Хьиляй ва къунши хуьрерай Яралидикай риваятарни манияр кIватIзава. Гележегда лезги халкьдин къагьриман хцикай, жуван хуьруьнвидикай гегьеншдиз кхьидай ният ава захъ. Гьелелиг жува гъилик авунвай са шумуд мани кIелдайбурув агакьариз кIанзава:

ЯхцIур казак есирда кьур
Яралидин диде я зун.
Жуван чилел са югъ такур,
Пара бахтсуз бенде я зун.
* * *
Хьилиз атай урус сердер,
Сед хьурай ваз, ял кьурай ви.
Яралидиз гайи гуьлле
РикIин кьиле акьурай ви.
* * *
Душманри чаз авур зулум
На гьикI эхна, варз алай йиф?
Гъазаватда гьахьна кьейи
Яралидин дустар гьайиф.
* * *
Чи чилерал атай душман,
Лезги элди барбатIда вун.
Женг чIугуртIа Яралиди,
Ивид вириз аватда вун.
* * *
Мад атана къаралмишар,
Урус кьушун къастунава.
Гада Режеб кьуна лугьуз,
Хьилерин хуьр ясда ава.
* * *
Черкес пурар алай балкIан
Гьала гада, чуквадайвал.
ГьикI эверин Яралидиз,
Элдин къайгъу чIугвадайвал.

Сабина МАМЕДРЗАЕВА,
ДГУ-дин IV курсунин студент.

 

газета САМУР № 1 (166) 2005-йисан 26 январь страница 6. 

 

samur.info